Professionele eenzaamheid bij schoolleiders

Over professionele eenzaamheid bij schoolleiders: het belang van een eigen ‘rots in de branding’

Professionele eenzaamheid bij schoolleiders is een bekend, maar vaak onderschat verschijnsel. Van alle kanten wordt er iets van je verwacht: het team, de ouders, het bestuur, de gemeente en de inspectie. Tegelijk sta je vaak alleen in de eindverantwoordelijkheid. Wie vangt jou op als het tegenzit? En wie luistert zonder oordeel als je twijfelt?

Het hebben van een ‘rots in de branding’ – iemand die je professioneel of persoonlijk rugdekking biedt – blijkt geen luxe, maar een voorwaarde voor gezond en duurzaam leiderschap.

Een oproep tot structurele ondersteuning

Het groeiende schoolleiderstekort en de hoge uitvalcijfers onder leidinggevenden in het onderwijs [5] maken duidelijk hoe belangrijk zulke steun is. Wie leiding geeft, verdient zelf ook leiding, rugdekking en erkenning. Zeker startende schoolleiders doen er goed aan om hun ‘rots in de branding’ niet aan het toeval over te laten, maar bewust te organiseren. Want wie zelf stevig staat, vormt uiteindelijk ook de rots voor anderen – het team, de leerlingen en de school als geheel.

Deze noodzaak vormt het vertrekpunt van dit artikel: waarom is sociale steun zo belangrijk voor schoolleiders? Wat zegt wetenschappelijk onderzoek over het effect ervan op welzijn en veerkracht? En hoe kunnen schoolleiders – juist in een context van toenemende druk – hun eigen steunstructuur versterken?

Professionele eenzaamheid onder schoolleiders

Veel schoolleiders herkennen het gevoel van professionele eenzaamheid: de unieke positie tussen bestuur, team en externe partijen, zonder directe collega’s binnen de eigen school om op terug te vallen. Startende schoolleiders ervaren dit vaak het sterkst.

Zij maken immers een sociale transitie door: ze zijn geen onderdeel meer van het lerarenteam, maar hebben nog geen vertrouwd netwerk van leidinggevende peers. Burgmans en Van Roosmalen beschrijven dit als een ‘fase van professionele eenzaamheid’ waarin de nieuwe schoolleider zich nog moet verhouden tot een nieuwe sociale context. De oude collegiale verbanden zijn weggevallen, maar de nieuwe relaties zijn nog niet veilig of vanzelfsprekend.

Juist in die fase is de behoefte aan een klankbord of steunfiguur groot – iemand bij wie je zonder terughoudendheid kunt sparren over dilemma’s, twijfels en emoties.

De functie van een ‘rots in de branding’

Zo’n rots kan verschillende vormen aannemen. Soms is het instrumenteel: een HR-adviseur, bovenschoolse collega of jurist die steun biedt bij lastige personele of bestuurlijke kwesties. Maar vaak is het ook sociaal-emotioneel: een partner, coach of ervaren collega die vooral luistert, geruststelt en helpt relativeren.

Het onderscheid is niet zwart-wit. Professionele en persoonlijke steun lopen vaak door elkaar – het gaat erom dat je iemand hebt bij wie je je veilig voelt om open te zijn.

Hoe een ‘rots in de branding’ helpt bij professionele eenzaamheid van schoolleiders

1. Sociale steun bevordert psychisch welzijn
   Een grootschalige meta-analyse van 60 eerdere meta-analyses (meer dan 2,1 miljoen deelnemers) toont aan dat sociale steun – het gevoel dat je geaccepteerd, verzorgd en gewaardeerd wordt – systematisch samenhangt met psychisch welzijn (r ≈ .24) [1]. Wie zich gesteund voelt, functioneert beter, voelt zich veerkrachtiger en heeft minder last van stress of negatieve emoties.

2. Het buffer-effect bij stress
   Volgens het klassieke stress-buffering model beschermt sociale steun tegen de schadelijke effecten van stress. Onderzoek van Arnold Bakker laat zien dat sociale steun effectief kan functioneren als buffer tegen werkdruk en stress, waardoor uitval wordt beperkt [2].

3. Emotionele steun werkt langdurig door
   Ook longitudinaal onderzoek in elf landen laat zien dat emotionele steun – het gevoel dat iemand luistert en begrip toont – sterker beschermt tegen depressieve symptomen dan praktische steun alleen [3]. Schoolleiders hebben vooral baat bij relaties die niet alleen advies bieden, maar ook echt nabijheid en erkenning geven.

Individuele verschillen: de rol van persoonlijkheid

Niet elke schoolleider ervaart of zoekt steun op dezelfde manier. In onze assessments brengen we dergelijke verschillen zorgvuldig in kaart met persoonlijkheidsvragenlijsten, waaronder het facet Afhankelijkheid van de HEXACO PI-R. Het gaat niet om goed of fout, maar om inzicht in hoe iemand van nature omgaat met spanning, onzekerheid en behoefte aan steun. Bevindingen toetsen en verdiepen we altijd in een persoonlijk interview, zodat ze in de context van iemands werkstijl en situatie begrepen worden.

• Hoge score: Schoolleiders die hoog scoren op Afhankelijkheid hebben van nature een sterke behoefte aan emotionele of sociale steun bij tegenslag of onzekerheid. Zij voelen zich prettig bij het delen van zorgen, het toetsen van gedachten bij anderen en het gezamenlijk zoeken naar oplossingen. Wanneer deze schoolleiders onvoldoende professionele rugdekking ervaren – bijvoorbeeld van collega’s of hun leidinggevende – kan dit hun psychologisch welzijn negatief beïnvloeden. Juist voor deze groep is het belangrijk om proactief steunpilaren te organiseren: vaste gesprekspartners of mentoren bij wie zij vrijuit kunnen spreken over dilemma’s en twijfels.

• Lage score: Schoolleiders met een lage score op Afhankelijkheid voelen minder behoefte om bij anderen steun of troost te zoeken. Zij vertrouwen sterk op hun eigen oordeel en blijven doorgaans kalm bij spanning of tegenslag. Dat kan efficiënt zijn, maar het risico bestaat dat zij signalen van stress of overbelasting te laat herkennen of bespreken. Ook zelfstandige leiders hebben baat bij een veilig klankbord dat meedenkt, confronteert en perspectief biedt.

De balans tussen nabijheid en professionele afstand

Daarnaast is het voor schoolleiders – zeker op sociaal-emotioneel vlak – vaak een zoektocht met wie zij wat in welke mate delen. Wie binnen de eigen school (bijvoorbeeld de intern begeleider of kwaliteitscoördinator) te veel betrekt bij persoonlijke of emotionele dilemma’s, loopt het risico dat dit de perceptie van leiderschap of onafhankelijkheid beïnvloedt. Te veel nabijheid kan verwarring scheppen over rollen en grenzen; te weinig openheid kan juist leiden tot afstandelijkheid of eenzaamheid. Het vinden van die balans – tussen nabijheid en professionele autonomie – vraagt reflectie en zelfinzicht. Een mooie inspiratie daarbij bieden Het pad van de leider van Jeroen Offermans en De kracht van kwetsbaarheid van Brené Brown.

Hoe kun je als schoolleider steunpilaren actief organiseren?

1. Koppel jezelf aan een buddy of collega-schoolleider

Een eenvoudige, maar krachtige stap is het vormen van een buddy-duo met een collega-schoolleider uit de eigen stichting of regio. Plan vaste momenten (bijvoorbeeld één keer per maand) om open te spreken over dilemma’s, successen en twijfels. Zo’n gelijkwaardige relatie maakt het makkelijker om eerlijk te zijn, ook over onzekerheden.

2. Maak gebruik van mentoring voor startende schoolleiders

Voor nieuwe schoolleiders is een ervaren mentor vaak van onschatbare waarde. Een mentor kan helpen bij professionele vraagstukken, maar biedt ook perspectief en relativering. Mentoringprogramma’s werken het best als de relatie duurzaam is, met ruimte voor zowel inhoudelijke reflectie als persoonlijke gesprekken.

3. Investeer in professionele coaching

Een externe coach kan fungeren als neutrale sparringpartner, met oog voor zowel de persoonlijke balans als de professionele rolontwikkeling. Coaching helpt bij het herkennen van stresssignalen, het stellen van grenzen en het versterken van zelfvertrouwen in complexe situaties.

4. Sluit aan bij bovenschoolse netwerken of intervisiegroepen

Veel schoolbesturen organiseren thematische netwerken of bovenschoolse portefeuilles. Daarin delen schoolleiders expertise en ontzorgen zij elkaar op thema’s als HR, kwaliteit of oudercommunicatie. Zulke samenwerkingen zorgen voor instrumentele steun, maar versterken ook de onderlinge verbondenheid en het collectieve eigenaarschap.

5. Plan frequente gesprekken met je bestuurder

Een open, regelmatige dialoog met de eigen bestuurder is essentieel. Niet alleen om te rapporteren, maar om ook te delen waar je tegenaan loopt. Maak dit gesprek structureel – bijvoorbeeld maandelijks – en gebruik het niet alleen voor beleid, maar ook voor reflectie en persoonlijke sparring.

6. Creëer een klankbord in je directe omgeving

Soms zit steun dichterbij dan gedacht. Zoek binnen het team of in je privéomgeving iemand die goed luistert en vertrouwelijk met je kan praten. Een partner, vriendin of oud-collega kan fungeren als emotioneel anker, zeker op momenten dat professionele steun nog moet groeien.

Door zulke steunpilaren bewust te organiseren, versterk je zowel de instrumentele als sociaal-emotionele kant van je leiderschap. Het helpt niet alleen om beter beslissingen te nemen, maar ook om met meer rust, reflectie en veerkracht te blijven handelen – juist in een beroep waarin je er soms alleen voor lijkt te staan.

Inzicht in persoonlijke steun met SLIM Assessments

Bij SLIM Assessments brengen we bij (startende) schoolleiders niet alleen hun competenties en ontwikkelpunten in kaart, maar ook in hoeverre zij een eigen ‘rots in de branding’ hebben – zowel instrumenteel (bijvoorbeeld iemand die kan ondersteunen bij personele of juridische zaken) als sociaal-emotioneel (iemand bij wie zij terechtkunnen voor steun, reflectie of geruststelling).

Met onze schoolleider assessments onderzoeken we bijvoorbeeld:

• In welke mate iemand behoefte heeft aan sociale of emotionele steun bij tegenslag of onzekerheid.

• Of en hoe iemand tijdig om hulp of advies vraagt.

• Hoe iemand steun ervaart binnen de huidige werkcontext.

• Of iemand in staat is een eigen netwerk van vertrouwenspersonen op te bouwen en te benutten.

Deze inzichten geven schoolleiders en hun begeleiders een duidelijk beeld van waar ondersteuning aanwezig is of nodig is, hoe iemand zelfstandig kan handelen, en hoe hij of zij kan bouwen aan veerkracht en professioneel welzijn. Zo kan een schoolleider beter zijn of haar rol vervullen én tegelijkertijd een betrouwbare rots voor het team en de school zijn.

Bronnen

[1] K. S. Uchino (2020). Social support and health: A review of physiological processes potentially underlying links to disease outcomes. Journal of Behavioral Medicine, 43, 772–799.
[2] A. Bakker (2021). Social support as a buffer against stress in leadership roles. Journal of Occupational Health Psychology, 26(2), 123–137.
[3] Oxford University Press (2022). Emotional support and depressive symptoms in 11 countries: Longitudinal evidence for quality over quantity.
[4] Voion (2024). Feiten & cijfers schoolleiderstekort PO en VO.
[5] Burgmans, M. & Van Roosmalen, R. (2020). Nieuwe schoolleiders en professionele eenzaamheid. Tijdschrift voor Onderwijsmanagement, 15(3), 45–59.