Stop ermee! (althans, op deze manier….)

Waarom blijven we toch zo hangen in de kleurentesten? In onze praktijk komen we het bijna dagelijks nog tegen: “ik ben heel erg blauw” of “ik kan moeilijk samenwerken met mensen die rood zijn”. Ondanks alle wetenschappelijke tegenwerpingen blijven mensen deze kleuren gebruiken om stickers te plakken en zichzelf en anderen daarmee ongefundeerd en onterecht in een hokje te plaatsen. En het ergste is misschien nog wel dat, als je hen aangeeft wat de waarde (of ontbreken daarvan) is van deze kleuren(testen), dat iedereen het onderkent, maar het desondanks nog steeds gebruikt. Ik schrok ervan toen tijdens de opleiding “werkgelukdeskundige” die ik onlangs volgde, een kleurentest als funderende theorie werd gebruikt en een groot aantal van de cursisten dit niet alleen herkende, maar hier ook “klakkeloos” in mee gingen.

“Persoonlijkheid is veel genuanceerder, iets dat iedereen in de praktijk ook wel eens ervaart.”

Het is natuurlijk verleidelijk om mensen van een label te voorzien, omdat het ‘een handleiding’ biedt voor hoe we met mensen moeten omgaan, hoe we hun gedrag kunnen verklaren en begrijpen. Maar de waarheid is dat je mensen niet kan vatten in kleuren of types en dat persoonlijkheidseigenschappen, net zoals lichaamslengte en -gewicht, normaal verdeeld zijn: net zoals de meerderheid van de mensen niet uitgesproken groot of dik is, zijn mensen ook niet uitgesproken extravert of introvert. Persoonlijkheid is veel genuanceerder, iets dat iedereen in de praktijk ook wel eens ervaart. Want waarom vinden we het vervelend als er tegen ons gezegd wordt dat je heel eigenwijs bent, of dat je heel uitgesproken en direct bent (iets waar we in de provocatieve coaching gretig gebruik van maken), maar accepteren we het wel als we een kleur krijgen? Terwijl deze kleur net zo ongenuanceerd iets over ons zegt. Worden we dan zo verblind door (de schijn van) de betrouwbaarheid, waardoor het los komt van een mening en ineens als feit wordt gezien?

Het Barnum-effect

En nee, ik ben niet zo “zwart-wit” (leuk woordgebruik in deze context) in mijn mening over kleurentesten. Ik heb vanuit de praktijk ook nuttige of vooral handige toepassingen gezien hiervan. Maar dan hebben we het vooral over het op gang brengen van de dialoog over persoonlijkheid en het inzicht geven in het feit dat mensen in een team verschillend zijn, waarvoor indeling in kleuren handig kan zijn. Het geeft ons woordenschat, taal om over gedrag te spreken. Echter kan je hetzelfde doen met de wetenschappelijke instrumenten die daadwerkelijk werken, gedrag voorspellen en mensen niet in benauwende hokjes duwen. Dit kost alleen wat meer tijd en moeite, wat blijkbaar nog steeds in veel gevallen niet opweegt tegen de betrouwbaarheid en validiteit van andere persoonlijkheidsinstrumenten en waardoor we deze testen blijven inzetten. De scherpe @Wout van Impe schreef al eens: “Het getuigt van weinig kritische zin en intellectuele luiheid om niet te beseffen welke schade dit soms veroorzaakt of neveneffecten heeft voor mensen.” Persoonlijkheid is iets om zorgvuldig mee om te gaan. “Een persoonlijkheidsassessment is geen spelletje” zei prof. dr. @Bart Wille al eens heel treffend in een zeer interessante podcast over dit onderwerp. Hierin benadrukt hij samen met prof. dr. @Filip de Fruyt ook nogmaals het belang van het gebruik van betrouwbare en gevalideerde testen. Ook @Reinout de Vries, hoogleraar organisatiepsychologie aan de VU, wordt hierover aangehaald in een artikel van 3 jaar geleden. In het zelfde artikel geeft hij ook één van de redenen aan waarom deze testen toch nog steeds zo omarmd worden, niet alleen door de organisaties die het inzetten, maar ook door de kandidaten / gebruikers; het Barnum-effect (in dit geval ook wel horoscoop-effect genoemd). Één van onze voormalige psychologen (@Amadeus Admiraal) heeft een aantal jaar een leuk experiment uitgevoerd bij de studenten psychologie van de Erasmus Universiteit die jaarlijks een dag bij ons komen “snuffelen”. In een recent artikel in het tijdschrift De Psycholoog schrijft ze hierover.

“Mensen worden niet alleen door anderen in een hokje geplaatst, maar plakken ook zichzelf een sticker”

Buiten de zeer magere betrouwbaarheid en validiteit hebben wij in de praktijk met name last van het hokjesdenken dat de kleurentesten of andere testen die met typologieën werken veroorzaakt. Mensen worden niet alleen door anderen in een hokje geplaatst, maar plakken ook zichzelf een sticker (soms zelfs een bepaald stigma) op. De beschrijvingen van een dergelijke “sticker” zijn  dusdanig dat mensen zich er altijd wel in herkennen (en dus geloven dat het waar is) en hierdoor denken en werken ze vanuit een bepaald beeld dat ze van zichzelf hebben, wat confirmation bias genoemd wordt en waardoor ze zichzelf enorm kunnen beperken. Maar persoonlijkheid valt eigenlijk niet uit te tekenen in types en afzonderlijke categorieën. Persoonlijkheidstrekken verlopen via een continuüm, waarbij mensen meer of minder van een bepaalde trek kunnen bezitten. Neem zorgvuldigheid: er zijn mensen die heel zorgvuldig zijn, mensen die heel rommelig zijn, en veel mensen die iets ertussenin zijn. Bij het hanteren van types gaan deze nuances verloren. Iemand die ‘heel introvert’ is valt dan in dezelfde categorie als iemand die ‘een beetje introvert’ is, zo valt te lezen in een artikel in Psychologie Magazine. Persoonlijkheid is veel diverser dan een set aan kleurtjes (blauw, rood, geel, groen) of dichotomie (helemaal extravert of helemaal introvert). Door het gebruik hiervan merken we dat mensen ook hun kritische zelfreflectie verliezen, alsmede de scherpe om zelf nuance aan te brengen in hun persoonlijkheidskenmerken.

Daarnaast is het zo dat ook de kenmerken van de werkomgeving (met name de relaties met anderen) een rol spelen bij de vorming en expressie van persoonlijkheid en maken dat deze minder rigide is dan een kleur of typologie doet vermoeden. Op basis van onderzoek dat Reinout de Vries in een recent artikel beschrijft dat het gedrag dat mensen vertonen in een bepaalde situatie, voor een belangrijk deel bepaald wordt door de relaties die ze hebben met de personen die deel uitmaken van die situatie. Het uitgangspunt van dit artikel is dat in verschillende relaties persoonlijkheid anders geuit wordt. Naast een ‘vast’ deel van de persoonlijkheid (dat gedeelte van de persoonlijkheid dat constant is in verschillende relaties), kan er dus ook gesproken worden van een ‘relationeel’ deel van de persoonlijkheid (dat gedeelte van de persoonlijkheid dat varieert in verschillende relaties).

Dus stop ermee!

Voorgaande levert het risico op dat bepaalde talenten van mensen niet gezien of onderkent worden en / of kansen onnodig aan mensen voorbij gaan. Dus stop ermee! Stop met het gebruik hiervan anders dan de in deze blog geschetste (mogelijke) toepassingen. Wanneer realiseren we ons nu eens dat je niet in een hokje geplaatst kan worden of een sticker opgeplakt kan krijgen? Wanneer komen we tot inzicht dat we veel meer zijn dan 1 typologie? Ik weet het in ieder geval wel! Ik ben niet één kleur, ik ben een regenboog 😉